Γνωριμία με τα Πομάκικα Χωριά

Οι Πομάκοι είναι μία μειονότητα που κατοικεί στην οροσειρά της Ροδόπης, με την πλειοψηφία της να συγκεντρώνεται στο νομό της Ξάνθης, έπειτα στη Ροδόπη και στο νομό Έβρου οι λιγότεροι. Είναι ίσως αξιοσημείωτο ότι αποτελούν ένα τμήμα του πληθυσμού που μόνο σποραδικά έρχεται στο προσκήνιο της προσοχής.

Παρόλ’ αυτά, οι κοινότητες των Πομάκων παρουσιάζουν ενδιαφέρουσες ιδιομορφίες σε κάθε έκφανση της ζωής τους, αφού συντηρούν θρακικά έθιμα που χρονολογούνται ακόμη και 400 χρόνια πριν, με το δίκαιο το οποίο αποτελείται κυρίως από το έθιμο και την τριγλωσσία που επικρατεί στις κοινότητες των αρχαιότερων Θρακών.

Στις κοινότητες των Πομάκων, φωλιασμένες  στον ορεινό όγκο της Ροδόπης συντηρείται μία ιδιόμορφη παράδοση με μοναδική ιδιοσυστασία  που απαρτίζεται κυρίως από το Ισλάμ, τη θρησκεία των Πομάκων και τον Ελληνισμό, την καταγωγή τους που σε προκαλεί με την αρμονική του συνύπαρξη.

Τα χωριά των Πομάκων

Το πολυπληθέστερο τμήμα του Πομάκικου στοιχείου στην Ελλάδα συγκεντρώνεται στο νομό Ξάνθης. Στην Ξάνθη, ο δήμος Μύκης και οι κοινότητες Κοτύλης, Θερμών και Σατρών είναι αμιγώς πομάκικα χωριά. 

Πομάκικα χωριά όμως βρίσκονται και στη βορειοανατολική περιοχή του Δήμου Ξάνθης, καθώς και στη βόρεια πλευρά της κοινότητας Σελέρου. Αντιπροσωπευτικά χωριά της περιοχής είναι ο Κένταυρος, η Γλαύκη, το Ωραίο, η Κοτύλη, οι Σάτρες και ο Θέρμες.

Στη Ροδόπη, οι κοινότητες Οργάνης και Κέχρου αποτελούν τα Πομακοχώρια της περιοχής, ενώ πομάκικα χωριά υπάρχουν και στη βόρεια πλευρά του δήμου Φιλλύρας, βόρεια του δήμου Αρριανών, βόρεια του δήμου Ιάσμου και βορειανατολικά των δήμων Κομοτηνής και Σαπών. Χαρακτηριστικά, αναφέρονται τα χωριά Οργάνη, Κέχρος, Νέδα, Χλόη, Άνω Βυρσίνη και Δρύμη. Στην ανατολική Ροδόπη και στα Πομακοχώρια του Έβρου συναντάμε τους κιζιλπμάσηδες, μία αλεβίτικη αίρεση Μπεκτασήδων με ιδιαίτερα πολιτιστικά χαρακτηριστικά, με αξιοσημείωτη αγάπη για τη μουσική, το χορό και την ποίηση,  που συνιστούν περίπου το 5% των Πομάκων.

Οι Πομάκοι βέβαια αποκαλούν τα χωριά τους με ονόματα διαφορετικά από αυτά που διαβάζονται στις ταμπέλες και τους επίσημους γεωγραφικούς χάρτες της σύγχρονης Ελλάδας.

Στον Έβρο, Πομακοχώρια υπάρχουν στον δήμο Ορφέα, στο δημοτικό διαμέρισμα Μικρού Δερείου στο Σουφλί, με κυριότερα χωριά το Μέγα Δέρειο, το Σιδηροχώρι, τη Ρούσσα και το Γονικό. 

Συνολικά στην Ελλάδα απαριθμούνται περίπου εκατόν εξήντα (160) πομάκικα χωριά. Πομάκικες κοινότητες διαβιούν και στη Βουλγαρία, στις επαρχίες Κάρταλι και Σμόλυαν.

Οι Πομάκοι

Καταγωγή, Θρήσκευμα,  Γλώσσα 

Οι εκδοχές που περιβάλλουν την καταγωγή των Πομάκων δεν είναι ξεκάθαρες, ούτε συγκλίνουσες.

Η εθνολογική έρευνα υποστηρίζει ότι οι σλαβόφωνοι Πομάκοι είναι, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, απόγονοι αυτόχθονου πληθυσμού.

Σύμφωνα με την επικρατέστερη και πλησιέστερη στην ιστορική τεκμηρίωση θεωρία, οι Πομάκοι είναι απόγονοι αρχαίων Θρακικών φυλών. Με άλλα λόγια, αυτόχθονες Θράκες.

Οι ντόπιοι αυτοί κάτοικοι της Θράκης ονομάζονταν Αγριάνες, ονομασία που μετατράπηκε σε Αχριάνες κατά τη διάρκεια της Βυζαντινής Περιόδου. Η Ροδόπη, κατά την ίδια περίοδο μετονομάστηκε Αχριδώη ή Αχριδός. Με την επικράτηση του Χριστιανισμού στη Ροδόπη, οι Αγριάνες υιοθέτησαν τον Χριστιανισμό, χτίζοντας εκκλησίες, παρεκκλήσια και μοναστήρια. Οι χριστιανικοί ναοί και τα μοναστήρια ήταν τόσο πολυάριθμα ώστε η Ροδόπη να ονομαστεί από τους Τούρκους αργότερα Ντεσπότ- Δεσποτοβούνι.

Ο εξισλαμισμός των Πομάκων

Από ιστορικά αρχεία προκύπτει ότι στα μέσα του 17ου αιώνα οι πρόκριτοι (σ.σ. αιρετοί τοπικοί άρχοντες στις αυτοδιοικούμενες χριστιανικές κοινότητες κατά την Τουρκοκρατία) των Πομάκων αποφάσισαν, προκειμένου να διασφαλίσουν την επιβίωσή τους, τον εξισλαμισμό των Πομάκων.

Ως συνέπεια του συναινετικού αυτού εξισλαμισμού, ο Μέγας Βεζίρης Μεχμέτ Κιοπρολού  κατεδάφισε 218 εκκλησίες και 336 παρεκκλήσια, των οποίων τα ερείπια ανευρίσκονται σήμερα στα Πομακοχώρια.

Παρά τον εξισλαμισμό τους οι Πομάκοι διατήρησαν χριστιανικά έθιμα στην παράδοσή τους, όπως είναι το σταύρωμα του βρέφους πριν τον ύπνο, το σταύρωμα της ζύμης πριν το ζύμωμα, τα οποία ίσως τιμούνται έως και σήμερα.

Τα χωριά

Από την αρχαιότητα στην οροσειρά της Ροδόπης, τόσο από τη Βουλγαρική όσο και από την ελληνική πλευρά της ζει λοιπόν η ιδιόμορφη φυλή των Πομάκων. Οι Πομάκοι είναι μία από τις συνιστώσες της μουσουλμανικής μειονότητας της Θράκης.

Στην Ελλάδα ζουν περίπου 35.000 -40.000 Πομάκοι. Αν, δε, υπολογίσουμε και τα μεταναστευτικά κύματα προς τη Γερμανία, την Τουρκία και την εσωτερική μετανάστευση στην Αθήνα, το νούμερο αυτό ανέρχεται στους 80.000, σύμφωνα με στοιχεία του Αχμέτ Ιμάμ, δασκάλου και προέδρου της Πανελλαδικής Πομακικής   Ένωσης, μίας μη κυβερνητικής οργάνωσης με σκοπό τη διαφύλαξη του πολιτισμού των Πομάκων στην Ελλάδα.

Η γλώσσα

Αν συμβουλευτούμε το Χρηστό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας, της Ακαδημίας Αθηνών, (έκδ. 2014), η λέξη Πομάκος προέρχεται από τη βουλγάρικη γλώσσα, από το ρήμα pomac και εμφανίζεται πρώτη φορά το 1891. Η βουλγαρική άποψη υποστηρίζει ότι το όνομα αυτό αποδόθηκε στους Πομάκους (από του βουλγαρικό «πομάγκαμ» που σημαίνει «βοηθώ») λόγω της βοήθειας που παρείχε ο πομάκικος λαός  προς τους Οθωμανούς για την κατάπνιξη της βουλγαρικής επανάστασης. Η λέξη «πομάκικος» ωστόσο είναι καταγεγραμμένη ήδη πριν από το 1876.

Πέρα από τις επιστημονικές θεωρίες των εθνολόγων, το βέβαιο είναι ότι η ονομασία «Πομάκοι» αποδόθηκε στα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι Οθωμανοί χρησιμοποιούσαν και το όνομα «Αχριάν» για να αναφερθούν στους Πομάκους.

Γραπτά ιστορικά αρχεία της γλώσσας των Πομάκων δε σώζονται. Η Πομάκικη είναι δηλαδή ομιλούμενη, μη γραφόμενη γλώσσα.

Οι Πομάκοι της ελληνικής ορεινής Ροδόπης μιλούν την πομάκικη γλώσσα, η οποία αποτελεί σλαβικό γλωσσικό ιδίωμα συγγενικό της βουλγαρικής γλώσσας στο οποίο διασώζονται πολλές ελληνικές λέξης του θρακικού ιδιώματος και ορισμένες τουρκικές, χαρακτηριστικό στοιχείο που διατρέχει όλες της γλώσσες της Βαλκανικής χερσονήσου που έχουν ζυμωθεί με την τουρκική γλώσσα.

Μεταξύ τους οι Πομάκοι  ομιλούν σε διάλεκτο της Ροδόπης που ονομάζεται Πομάτσκι. Στην Ελλάδα, η γλώσσα αυτή αποδίδεται ως Πομακική.

Ουσιαστικά, στις μειονοτικές κοινότητες των Πομάκων επικρατεί τρίγλωσσο σύστημα: Οι Πομάκοι, στο σπίτι και τις συντροφιές τους μιλούν Πομάκικα.

Στο δρόμο, στους δημόσιους χώρους τους  συνεννοούνται στα Τουρκικά, ενώ με τους Έλληνες επικοινωνούν στα Ελληνικά.

Στη Συνθήκη της Λωζάννης προβλέπεται η διδασκαλία της μητρικής γλώσσας των Πομάκων στα μειονοτικά σχολεία. Αντίθετα όμως με τον όρο της Συνθήκης, στα σχολεία τους οι Πομάκοι διδάσκονται την Τουρκική Γλώσσα.

Οικονομία των Πομάκων

Οι Πομάκοι, όταν έπαψαν να ζουν υπό καθεστώς πίεσης και επιτήρησης, ξεκίνησαν να προσπαθούν για την επιβίωσή τους σε κλίμα άγνοιας. Ως εκ τούτου, στα πομάκικα χωριά δεν υπάρχει ανάπτυξη. Αντίθετα οι κάτοικοι βιώνουν οικονομική κρίση και υψηλό ποσοστό ανεργίας, συνθήκες οι οποίες τους στρέφουν στην εναλλακτική επιλογή της μετανάστευσης, προς τις βόρειες χώρες της Ευρώπης-Φινλανδία, Γερμανία, όπου εργάζονται σε τομείς όπως είναι η ναυπηγική δραστηριότητα. Η μεταναστευτική δραστηριότητα υποστηρίζει σημαντικά την τοπική οικονομία.

Ακόμη μία επιλογή που έχουν οι Πομάκοι, με την εκπλήρωση της φοίτησης στο σχολείο είναι οι σπουδές, σε ελληνικό ή τούρκικο πανεπιστήμιο της επιλογής τους. Αρκετοί και αρκετές είναι λοιπόν εκείνοι που εκπληρώνουν τις σπουδές τους σε κάποιο ελληνικό πανεπιστήμιο και δραστηριοποιούνται επαγγελματικά στην Ελλάδα.

Παλαιότερα, η κυριότερη δραστηριότητα βιοπορισμού για τον Πομάκικο πληθυσμό της Ροδόπης  ήταν η  καλλιέργεια και η παραγωγή του καπνού, η οποία όμως πλέον γνωρίζει σημαντική ύφεση.

Το οδοιπορικό στα Πομακοχώρια μοιάζει με μία διαδρομή στις δεκαετίες μεταξύ του 1920 και του 1950 στην ορεινή Ροδόπη, η οποία διακόπτεται σποραδικά από στοιχεία του σύγχρονου πολιτισμού. Από τις φορεσιές τους, τη  γλώσσα και τα έθιμα, οι Πομάκοι εναρμονίζουν αντιφατικά στοιχεία στην ταυτότητά  τους, άλλοτε απωθώντας και άλλοτε προσκαλώντας τους νεότερους Πομάκους στην πατρίδα τους.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στις 2/11/2018 

στο flowmagazine 

αρθρογράφος: Μαρίνα Σίσκου 

Σύνδεσμος για το πρωτότυπο: https://www.flowmagazine.gr/gnorimia_me_ta_pomakika_xoria/2/.